Gnostisizm

Gnostisizm Nedir?

Gnostisizm “bilgi ile kurtuluş” öğretisidir. Gnosis sözcüğünün etimolojisine dayanan bu tanım, oldukça tutarlı olmasına karşın, Gnostik düşünce dizgelerinin çeşitli özellikleri arasından yalnızca tek bir tanesini dikkate almaktadır.

Ne var ki ele alınan bu özellik, Gnostisizm’in en temel niteliklerindendir. Yahudilik, Hıristiyanlık ve neredeyse tüm pagan inanç dizgeleri, ruhun kurtuluşunun
Yüce Tanrısal Güç’e akıl ve irade ile boyun eğmekle, yani iman ve ibadet ile sağlanacağını öngörmüşlerdir. 

Oysa Gnostisizm’in dikkat çekici farklılığı, ruhun kurtuluşunun evren gizemlerinin bilgisine "sezgi" ile ulaşmakla ve bu bilgiyi açıklayan büyülü formülleri öğrenmekle sağlanacağını varsaymasıdır. Gnostikler “bilen kişiler”dir ve bilgileri onları tüm varlıklar arasında üstün kılmakta, bilgisizlere oranla geçmiş ve gelecekte temelden farklı bir statü sahibi olmalarını sağlamaktadır.

Gnostisizm aslında kolektif bir nitelendirmedir ve öğretileri birbirinden oldukça farklı olabilen çok sayıdaki “idealist-kamutanrıcı” mezhep ve tarikatleri topluca belirtmek için kullanılmıştır. Bu gruplar, İsa’dan önceki dönemlerden yaklaşık V. yüzyıla kadar etkin olmuşlardı. Gerçek Hristiyanlık ve Gnostisizm, birbirini karşılıklı olarak dışlayan inanç sistemleridir. Gnostisizm’in ilkeleri, Hristiyanlığın özüne karşıdır. Bu yüzden, Gnostisizm’in bazı biçimleri Hristiyan olduklarını iddia etseler de, aslında kesinlikle Hristiyan değildirler.

Gnostisizm, ilk üç yüzyılda ilk kiliseye tehdit oluşturan belki de en tehlikeli sapkın inançtı. Eflatun gibi filozoflar tarafından etkilenen Gnostisizm iki yanlış temel dayanak üzerine kurulmuştur. İlk olarak, ruh ve madde arasındaki ikiliği benimser. Gnostisizm, maddenin doğal olarak kötü olduğunu ve ruhun iyi olduğunu iddia eder. Bu varsayım sonucunda, Gnostikler gerçek yaşamın sadece ruhsal alemde var olduğuna, bu yüzden de en kötü günahlar dahil bedende yapılan her şeyin hiçbir anlamı olmadığına inanırlar.

İkinci olarak, Gnostikler yüksek bir bilgiye, belirli birkaç kişi tarafından bilinen "daha yüksek bir gerçeğe” sahip olduklarını iddia eder. Gnostisizm "bilmek" anlamına gelen Grekçe gnosis sözcüğünden gelir. Dönemin belli başlı dinlerinin, özellikle Hıristiyanlığın, söylem ve ilkelerini kendilerine uyarlamışlardı. Maddeyi tinin bozulmuş biçimi ve tüm evreni Tanrı’nın niteliksizleşmesi olarak görürlerdi. Her varlığın temel amacının maddenin kabalığından sıyrılmak ve Yaratıcı Tin’e geri dönmek olduğunu öğretirlerdi. Bu geri dönüşün Tanrı tarafından gönderilen bir "Kurtarıcı" sayesinde başlayacağını ve kolaylaşacağını ileri sürerlerdi.

Bu tanımlar ne denli yetersiz olsalar da, Gnostik akımların çeşitliliği, belirsizliği ve karmaşıklığı daha anlamlı ve tatmin edici bir tanım getirmeye izin vermemektedir. Üstelik bir çok araştırmacı, Gnostik akımlara genel bir tanım getirme çabasını boşa harcanacak emek olarak görmektedirler.

Gnostisizm’in kökenleri üzerinde uzun süredir tartışılmakta ve araştırmalar hala sürmektedir. Konu derinlemesine araştırıldıkça, Gnostisizmin kökenleri geçmişte daha gerilere gitmektedir. Önceleri Hıristiyanlığın bozulmuş bir türü olarak değerlendirilmesine karşın, günümüzde Gnostik akımların ilk izlerinin İsa’dan önceki yüzyıllarda olduğu kanıtlanmıştır. Hindistan dinleri ile bağlantısı kanıtlanmaya çalışılmış, anavatanı olarak Suriye ve Finike belirtilmiş, Mazdeizm ile ilişkileri araştırılmış, Platon felsefesi ve Helen Gizem Dinlerinin etkisinde olduğu ileri sürülmüştür. Hıristiyan inançlarının Helenleştirilmesi biçiminde de tanımlanmıştır. Son yüzyıllarda araştırmacılar Gnostisizmin, Hıristiyanlık öncesi Doğu kökenleri üzerinde yoğunlaşmışlardır. Berlin’de 1882’de yapılan Beşinci Oryantalistler Kongresi’nde Kessler, Gnostisizm ile Babil dini arasındaki bağlantıya dikkat çekmiştir. Ancak burada sözü edilen özgün Babil dini olmayıp, Cyrus’un fethinden sonra ortaya çıkan senkretik Babil inançlarıdır. Benzer yaklaşımlar Manicilik için de ileri sürülmüştür. 1889 Yılında Brandt’ın “Manden Dini” (Mandiaische Religion) adlı kitabı yayınlanmıştır.

Manden dini öylesine şaşmaz bir biçimde Gnostik nitelikler göstermektedir ki, artık Gnostisizm’in Hıristiyanlık’tan önce ve bağımsız olarak varolduğuna kuşku kalmamıştır. 1897 Yılında Wilhelm Anz, Gnostik kuramlar ile Babilonya Astrolojisi arasındaki benzerlikleri vurgulamıştır. Diğer taraftan Friedlander 1898 yılında Gnostisizm’in köklerini Hıristiyanlık öncesi Yahudilik’te aramıştır. Bir çok araştırmacı Gnostik öğretilerin kaynağının Helen dünyasında, özellikle İskenderiye’de bulunduğunu ileri sürmüştür. Joel, tüm Gnostik düşüncelerin tohumunun Platon’da bulunduğunu kanıtlamaya kalkışmıştır. Bu yaklaşım bir abartı olarak görülse de, Gnostisizmin doğuşunda ve özellikle gelişmesinde Helenizm etkilerinin varlığı reddedilemez. Hermetik literatürde Gnostisizm’e fazlasıyla yakın düşen özellikler vardır. Bu bakımdan Gnostisizm’in kökenlerinin eski Mısır’da olduğu da sıkça savunulmuştur. Plotinus’un felsefesi ile Gnostisizm arasındaki bağlantı ise 1902 yılında Schmitd tarafından ortaya atılmıştır. Elde bulunan Gnostik metinlerin hemen tümünün Kıpti kaynaklı olması, İskenderiye’li Plotinus’un düşüncelerinin en azından Hıristiyan Gnostisizm’inin gelişmesine katkıda bulunduğunu göstermektedir. Öte yandan Helen Gizem Dinleri ile ezoterik Gnostisizm arasında da bir çok benzerlikler vardır. Ancak Helen Gizem Dinlerinin ne ölçüde doğrudan Helen düşüncesinin ürünü olduklarını da bilmemiz bugün için olası değildir.

Gnostisizm’in kökenleri hala koyu karanlıkta bulunmasına karşın, bir çok araştırmacının birleşik çabaları bu sorunu öylesine aydınlatabilmiştir ki, artık şu kesinlik taşımayan sonucu sunabilmek olasıdır: ilk bakışta Gnostisizm, ilkçağdaki tüm dinsel dizgelerin özensiz bir bileşimi gibi görünse de, gerçekte derinlerde oluşmuş ve Gnostisizm’in yaşayıp gelişmesi için gerekli olan temel bir ilkeye dayanmıştır; bu ilke, felsefi ve dinsel kötümserliktir. Aslında Gnostikler kendi terimler dizgelerini hemen tümüyle varolan dinlerden aktarmışlar, ancak bunu bir yandan varoluşun özdeki kötülüğü hakkındaki düşüncelerini açıklayabilmek için, diğer yandan insanüstü bir Kurtarıcı ve büyülü sözler sayesinde bu kötülükten sıyrılmayı öngören amaçları için kullanmışlardır. Diğer dinlerden ödünç aldıkları ne olursa olsun, söz konusu edilen kötümserlik kesinlikle kendilerine özgüdür.

Bu kötümserlik, bu evrendeki tüm güzellikleri ve soyluluğu saygı ile dile getiren neşeli Helen düşüncesinden kaynaklanmamıştır; ne de öte dünyadaki yargı ve cezalandırmalar için öngördükleri ayrıntılı spekülasyonların gündelik yaşamlarını gölgelemesine izin vermeyen ve evrenin Thoth’un öncü bilgeliği altında yaratılıp geliştiğini varsayan Mısır düşüncesi değildir bu kötümserliği aktaran. Diğer taraftan Gnostisizm’in kötümserliğinin kökeni, Ahura Mazda’nın saltık üstünlüğünü vurgulayan ve evrenin yaratılışında Ahriman’a ancak ikincil bir pay tanıyan İran düşüncesi de olamaz; basit ve en saf anlamıyla Kamutanrıcılığı yaşayan ve evreni Tanrı ile çelişkili olarak değerlendirmekten uzak olan Brahma düşüncesi hiç olamaz. Son olarak, Sami inançları da değildir kötümserliğin kökenini içeren, zira Sami dinleri ölümden sonra ruhun kaderi hakkında fazlasıyla suskundurlar ve Baal, Marduk, Assur ya da Haddad tapımlarında uzun ve mutlu yaşamanın pratik bilgeliğini sunarlar. Tüm evreni bir bozulma ve bir yıkım olarak değerlendiren bu su katılmamış kötümserlik, bedenden kurtulmaya hummalı biçimde can atan ve varoluşun lanetli büyüsünü bozacak gizemli sözcükleri öğrenmek için delice bir umut besleyen Gnostik düşüncenin temeli olmuştur. Gnostisizm, olsa olsa Budizm ile aynı verimli toprakta yeşermiş olabilir; ancak Budizm etik temellidir ve tüm arzuların söndürülmesi ile amacına ulaşmaya çabalar. Gnostisizm, sahte bir entellektüellik içerir ve özellikle sezgisel bilgiye güven duyar.

İ.Ö. 539 yılında Cyrus Babilonya’yı fethettiği zaman iki büyük düşünce dünyası birbiriyle karşılaştı ve İran inançları ile Babil’in eski uygarlığının bileşiminden dinsel senkretizm ilk kez ortaya çıktı. İyi ile kötü arasında süregiden büyük mücadele düşüncesi İran Düalizminin ve Mazdeizmin ana fikriydi. Bu temel inanç ile ruhlar, cinler, melekler ve “Deva”lar gibi aracı varlıkları canlandıran imgelem, Sami inançlarında öteden beri yerleşik olan iyimserliği zedeledi. Diğer taraftan astrolojiye olan sarsılmaz güven duygusu, gezegenler sisteminin dünya olayları üzerinde kaderci bir etkisinin olduğuna olan inanç Kalde yöresinde varlığını inatla sürdürdü. Kutsal “Hebdomad” diye de adlandırılan yedi gezegenin – Ay, Merkür, Venüs, Mars, Güneş, Jüpiter ve Satürn – ihtişamı, Babilonya’nın basamaklı kuleleri ile binlerce yıl boyunca simgelendi ve değerini hiç yitirmedi.

Gezegenlere tapınma sona erdi, ancak yine de gezegenler, “Archontes” ve “Dynameis” biçimlerine bürünerek, insanoğlunun çekindiği karşı konulmaz güçleri temsil etmeyi sürdürdüler. Uygulamada tanrısal niteliklerini yitirip, “Deva”lar ya da kötü cinler haline dönüştüler. Fethedenlerin inançları ile fethedilenlerin inançları arasında bir uzlaşma doğdu: Babilonya’nın yıldız inançları doğruydu, ancak yıldızların ötesinde “Ogdoad”ın sonsuz ışığı parlamakta ve her ruh bu tek iyi Tanrı’ya ulaşabilmek için “Hebdomad”ın rakip etkilerinden sıyrılmak zorunda kalmaktaydı. Ruhun, gezegen kürelerini aşarak yukarılardaki cennete doğru yükselmesi, rakip kötü güçlere karşı verilen bir savaşım olarak değerlendirildi ve Gnostisizm’in ilk ve önde gelen düşüncesi biçimine dönüştü.

Gnostisizm erken dönemlerde Yahudilik ile karşılaştı. Fırat vadisinde bulunan Yahudi topluluklarının varlığı düşünülürse, Yahudilik ile Gnostisizm’in bu erken ilişkisi pek doğal kabul edilmelidir. Belki de Gnostisizm’in “Kurtarıcı” (Redeemer) düşüncesi Yahudiliğin “Mesih” düşüncesinden etkilenmiş olabilir. Ne var ki, Gnostiklerin “Kurtarıcı”sı Yahudilerin “Mesih”inden çok daha fazla insanüstü nitelikler taşıyordu. Gnostik “Soter”, iyi Tanrı’nın, bir “Işık-Kral”ın, bir “Aion”un doğrudan belirmesi ya da görünmesi idi. Gnostisizm, yeni doğmuş Hıristiyanlık ile karşılaştığında, hızla bu yeni inancın biçimlerini kendine uyarlamaya, terimlerini aktarmaya başladı. İsa’yı evrenin “Kurtarıcı”sı olarak benimsedi; Hıristiyanlığın dinsel törenlerini uyguladı ve kendini İsa inancının ezoterik bir açıklaması olarak gösterdi. Hıristiyanlık geliştikçe, Gnostisizm de gelişmesini sürdürdü; kendini Hıristiyanlığın tek ve gerçek biçimi olarak nitelendirdi. Ne var ki Gnostisizm’in ezoterik yapısı onu bir seçkinler inancı biçimine sokmakta, geniş halk yığınlarına yayılamasını engellemekteydi. Gnostisizmi anlayamayan ve benimseyemeyen kitleler Hıristiyanlığın daha hızlı yayılmasını ve güçlenmesini sağladılar.

Helenleşmiş İskenderiye’de Gnostisizm, Babil ve Yahudiler’den aldığı Sami terimlerini terk etti, “Emanaton” ve “Syzygies” gibi Yunanca terimlerle doldu, giderek Neo-Platoncu düşünceleri içeriğine aldı. Eski Mısır dini ise Gnostisizmi inanç ve ilkeler bakımından çok, tören ve ibadet biçimleri gibi dinsel uygulamalar bakımından etkiledi. Gnostikler İncil'den gelmeyen, ancak daha yüksek bir varoluş düzeyinde elde edilen daha yüksek bir bilgiye sahip olduklarını iddia eder. Gnostikler kendilerini, Tanrı konusunda daha yüksek, daha derin bilgileriyle herkesin üzerine yükseltilmiş ayrıcalıklı bir sınıf olarak görür. Hıristiyanlık ve Gnostisizm arasında herhangi bir uyumluluk olduğu fikrini yalanlamak için, onların öğretilerini imanın ana doktrinleriyle kıyaslamak yeterlidir. Gnostisizm kurtuluşun, kişiyi karanlığın hayallerinden özgür kılan ilahi bilgi edinme yoluyla kazanıldığını öğretir. İsa'nın Mesih ve O'nun özgün öğretilerini takip ettiklerini iddia etmelerine rağmen, O'nunla her konuda çelişmektedirler. İsa kurtuluşun bilgiyle değil, Kendisine günahtan Kurtarıcı olarak iman ederek gerçekleştiğini söyledi. “İman yoluyla, lütufla kurtuldunuz. Bu sizin başarınız değil, Tanrı'nın armağanıdır. 9Kimsenin övünmemesi için iyi işlerin ödülü değildir” (Efesliler 2:8-9). Ayrıca Mesih’in sunduğu kurtuluş, sadece özel bir vahiy edinmiş olan seçilmiş birkaç kişi için değil, karşılıksız ve herkese açıktır (Yuhanna 3:16).

Gerçeğin tek bir kaynağı olduğunu, bu kaynağın da diri Tanrı’nın esinlendirilmiş, hatasız Sözü olan Kutsal Kitap olduğunu ve Kutsal Kitap’ın iman ve uygulamada tek hatasız kural olduğunu bildirir (Yuhanna 17:17; 2 Timoteos 3:15-17; İbraniler 4:12). Kutsal Kitap, Tanrı’nın insanlığa vermiş olduğu yazılı vahiydir ve insanların düşünceleri, fikirleri, yazıları veya görümleri asla onun yerini alamaz. Diğer yandan Gnostikler, Gnostik müjdeler olarak bilinen birçok eski sapkın yazı kullanır, bunlar “Kutsal Kitap’ın kayıp kitapları” oldukları iddia edilen sahte kitaplardan oluşan bir koleksiyondur. Neyse ki, ilk kilise ataları neredeyse oybirliğiyle, Gnostik tomarları, İsa Mesih, kurtuluş, Tanrı ve tüm diğer önemli Hıristiyan gerçekleri hakkında yanlış öğretileri savunan sahte yazılar olduğunu açığa çıkartmıştır. Gnostik "inciller" ve Kutsal Kitap arasında sayısız çelişkiler vardır. Sözde Hıristiyan Gnostikler Kutsal Kitap’tan alıntı yaptıklarında bile ayetleri ya da ayetlerin bazı kısımlarını kendi felsefeleriyle uyum içine sokmak için yeniden yazarlar ki bu Kutsal Yazılar tarafından kesinlikle yasaklanmış bir uygulamadır (Yasa’nın Tekrarı 4:2; 12:32; Süleyman’ın Özdeyişleri 30:6; Vahiy 22:18-19).

İsa Mesih'in Kişiliği de, Hıristiyanlık ve Gnostisizm’in büyük ölçüde farklılık gösterdiği başka bir alandır. Gnostikler İsa'nın fiziksel bedenin gerçek olmadığına, sadece fiziksel "göründüğüne" ve Tanrı’nın Ruhu’nun üzerine vaftiz olurken inip çarmıha gerilmesinden hemen önce O’nu terk ettiğine inanırlar. Bu tür görüşler, İsa'nın sadece gerçek insanlığını değil aynı zamanda kefaretini de yok eder, çünkü İsa’nın bizim günahımız için kabul edilebilir kurban olabilmesi için sadece Tanrı değil, çarmıhta gerçekten acı çekip ölen gerçek bir insan (ve fiziksel olarak gerçek) olması gerekti (İbraniler 2:14-17). Kutsal Kitap’ta İsa hakkında bildirilen görüş, O’nun tamamen Tanrı olduğu gibi, tamamen insan da olduğunu onaylar. Gnostisizm, gerçeğe hiç de yeni bir şey olmayan bir mistik, sezgisel, öznel, içe doğru ve duygusal yaklaşıma dayanmaktadır. Çok eskidir, ta eskilere, İblis’in Tanrı’yı ve söylediği sözleri sorguladığı ve Adem’le Havva’yı onları reddedip bir yalanı kabul etmeye ikna ettiği Aden Bahçesi’ne kadar dayanır. Yahudilikte Kabala, Hristiyanlıkta Gnostizm, Müslümanlıkta Havas. Bu gibi gizli öğretilerin, ruh ile bağlantılı, kutsal kitaplar dışında edinilmiş, yazılmış konuların doğruluğu şüphelidir.